Πάρεση Προσωπικού Νεύρου

Πάρεση προσωπικού νεύρου περιφερικής αιτιολογίας

Το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (Κ.Ν.Σ) αποτελείται από τον εγκέφαλο και το νωτιαίο μυελό, τα οποία είναι τα κύρια κέντρα,

που γίνεται η συσχέτιση και η ολοκλήρωση των νευρικών πληροφοριών. Το Περιφερικό Νευρικό Σύστημα (Π.Ν.Σ) είναι η φυσική συνέχεια του Κ.Ν.Σ και αποτελείται από 43 ζεύγη νεύρων, τα οποία χρησιμεύουν για τη μεταβίβαση των νευρικών ερεθισμάτων προς το κέντρο, αλλά και προς την περιφέρεια. Από τα 43 ζεύγη νεύρων, τα 12 εκφύονται από τον εγκέφαλο και τα υπόλοιπα 31, από το νωτιαίο μυελό.

Το προσωπικό νεύρο, αποτελεί το έβδομο εγκεφαλικό ζεύγος. Ο πυρήνας του βρίσκεται στο κατώτερο τμήμα της γέφυρας του εγκεφάλου, όπου το νεύρο ξεκινά ως καθαρά κινητικό. Στην πορεία του, μέσα από τη βάση του κρανίου και προς την έξοδό του από τον εγκέφαλο, ενώνεται με το διάμεσο νεύρο, και μετατρέπεται τελικά σε μικτό νεύρο, αποκτώντας επιπρόσθετα αισθητικό, αισθητηριακό και φυτικό ρόλο. Το προσωπικό νεύρο εξέρχεται από το κρανίο, μέσω του βελονομαστοειδούς τρήματος και καταλήγει μέσα στην παρωτίδα, όπου διαχωρίζεται σε πολλούς κλάδους, που νευρώνουν τους διάφορους μύες.

Το προσωπικό νεύρο, καθώς είναι μικτό, παρέχει:

Κινητικές ίνες, οι οποίες νευρώνουν τους μιμικούς ή δερματικούς μύες, στο πρόσωπο και τριχωτό της κεφαλής, που με τη συστολή τους «τραβούν» το δέρμα και σχηματίζουν τις πτυχές ή ρυτίδες, μεταβάλλοντας έτσι τη φυσιογνωμία και την έκφραση του προσώπου.
Αισθητικές ίνες, οι οποίες μεταφέρουν ερεθίσματα σε μια μικρή περιοχή του πτερυγίου του αυτιού, του τυμπάνου και του έξω ακουστικού πόρου, καθώς και στο δέρμα της γωνίας της κάτω γνάθου.
Αισθητηριακές ίνες, οι οποίες μεταφέρουν γευστικά ερεθίσματα στα πρόσθια 2/3 της γλώσσας και ερεθίσματα στο βλεννογόνο της μαλακής υπερώας.
Παρασυμπαθητικές (φυτικές) ίνες που αφορούν στους αδένες του προσώπου, εκτός της παρωτίδας και μεταφέρουν ερεθίσματα για τους δακρυϊκούς και σιελογόνους αδένες και βλεννογόνους αδένες της ρινικής κοιλότητας.

Το προσωπικό νεύρο μοιάζει με ένα τηλεφωνικό καλώδιο, που περιλαμβάνει 7.000 ατομικές νευρικές ίνες. Αν οι μισές ή περισσότερες από αυτές τις νευρικές ίνες κοπούν, προκαλείται ατροφία των προσωπικών μυών. Αν ερεθιστούν από φλεγμονή, τότε προκαλείται σπασμός ή τίναγμα στους μύες του προσώπου. Βέβαια δεν επηρεάζονται μόνο οι μύες αλλά μπορεί να επηρεαστούν, οι δακρυϊκοί αδένες, οι σιελογόνοι αδένες, η γεύση στην πρόσθια επιφάνεια της γλώσσας κ.α. με αποτέλεσμα στέγνωμα του ματιού ή του στόματος με διαταραχή στη γεύση. Η πιο συνηθισμένη περίπτωση πάρεσης του προσωπικού νευρού, οφείλεται σε ιό και ονομάζεται πάρεση του Bell, (Bell’s palsy) από τον Sir Charles Bell, που ήταν ο πρώτος που την περιέγραψε. Στην πάρεση Bell, δημιουργείται οίδημα του νεύρου μέσα στο στενό κανάλι του κροταφικού οστού, από όπου πορεύεται, με αποτέλεσμα τη συμπίεση των νευρικών ινών και αγγείων αυτών. Παρόμοια περίπτωση προκαλείται από τον έρπητα ζωστήρα με τη διαφορά ότι εκτός από τη μυϊκή αδυναμία, προκαλείται και απώλεια της ακουστικής ικανότητας, με παρουσία ασαφών και επώδυνων φυσαλίδων. Αυτά τα συμπτώματα εξαφανίζονται αυτόματα, παραμένει όμως μία μικρή απώλεια της ακουστικής ικανότητας.

Σε κεντρική βλάβη του νεύρου, παραλύουν μόνο οι κατώτεροι μύες του προσώπου της αντίθετης πλευράς, ενώ σε περιφερική προσβολή του νεύρου, παραλύουν όλοι οι μύες του προσώπου, κατά την πλευρά της βλάβης.

Πιθανές αιτίες περιφερικής προσβολής του προσωπικού νεύρου.

Οι συχνότερες αιτίες περιφερικής προσβολής είναι:

Ιογενείς ή βακτηριακές λοιμώξεις. Σπανιότερα η προσβολή γίνεται άμεσα από τους ίδιους τους παθογόνους μικροοργανισμούς, όπως συμβαίνει με τον έρπητα ζωστήρα, τον ιό παρωτίτιδας κ.λπ, και συχνότερα έμμεσα, όπως με την ενδοτοξίνη στη διφθερίτιδα)
Τοξικά και μεταβολικά αίτια. Σε αυτά περιλαμβάνονται:

α) η έλλειψη βασικών βιταμινών, κυρίως του συμπλέγματος B και άλλων διαιτητικών παραγόντων

β) δηλητηριάσεις από βαριά μέταλλα (χαλκός, υδράργυρος, αρσενικό, χρυσός, μόλυβδο, αλουμίνιο) και από οργανικές ενώσεις

γ) ενδοκρινικές διαταραχές (σακχαρώδης διαβήτης)

δ) ανεπιθύμητες ενέργειες ορισμένων φαρμάκων (ισονιαζίδη, σουλφοναμίδες, θαλιδομίδη)

ε) ουραιμία

Όγκοι σε περιοχές που διέρχεται το νεύρο
Τραυματισμός από κάταγμα σε οστά του κρανίου
Χειρουργικές επεμβάσεις στην περιοχή του αυτιού ή στις περί το προσωπικό νεύρο περιοχές.

Κλινική εικόνα

Η πάρεση του προσωπικού νεύρου μπορεί να εμφανιστεί σε οποιαδήποτε ηλικία και φύλο, ωστόσο μεγαλύτερη πιθανότητα προσβολής υπάρχει σε άτομα από 20-50 ετών. Προδιάθεση εμφανίζουν οι γυναίκες προς το τέλος της εγκυμοσύνης και οι διαβητικοί. Έχει παρατηρηθεί επίσης και κληρονομικότητα καθώς και εποχιακή έξαρση την άνοιξη και φθινόπωρο, που οι ασθενείς εκτίθενται σε ψυχρό ρεύμα αέρος.

Εκδηλώνεται με απώλεια της κινητικής λειτουργίας των μιμικών μυών στο προσβεβλημένο ήμισυ του προσώπου. Συμβαίνει αιφνίδια και ο ασθενής μπορεί αρχικά να αισθανθεί πόνο πίσω από το κεφάλι ή το πρόσωπο, ενώ στη συνέχεια το στόμα του έλκεται προς την υγιή πλευρά. Η μυϊκή αδυναμία εκδηλώνεται μετά από τις αισθητικές διαταραχές. Η βλάβη προοδευτικά επιδεινώνεται και μέσα σε 48 ώρες εγκαθίσταται. Σε ένα μεγάλο ποσοστό, τα παραπάνω συμπτώματα συνοδεύονται από οίδημα πίσω από το αφτί, εμβοές και δυσκαμψία του αυχένα.

Η εμφάνιση του προσώπου του ασθενή παρουσιάζει έντονη ασυμμετρία και εκδηλώνεται περισσότερο στην προσπάθεια ομιλίας ή άλλων εκφράσεων του προσώπου. Η εκούσια ενεργητική κίνηση στην πάσχουσα πλευρά απουσιάζει ή είναι ελλιπής.

Βασικά συμπτώματα

Πτώση του φρυδιού.
Απώλεια ρυτίδων στο μέτωπο και τα μάγουλα.
Πτώση της γωνίας του στόματος.
Ανεξέλεγκτη σιελόρροια (ανάλογα με το βαθμό της βλάβης)
Ερυθρότητα και δάκρυα από το μάτι (ανάλογα με το βαθμό της βλάβης)
Αδυναμία του ασθενή να κλείσει το μάτι στην πάσχουσα περιοχή (στην προσπάθειά του να κλείσει το μάτι του, ο βολβός στρέφεται προς τα πάνω, χωρίς ωστόσο να μπορεί να κλείσει το βλέφαρο)
Αδυναμία του ασθενή να σφίξει το χείλος ή να διατηρηθεί το φαγητό στο στόμα.
Προοδευτική ατροφία των μυών του προσώπου.

Αν η παραπάνω κλινική εικόνα συνοδεύεται με διαταραχές και του ενδιάμεσου νεύρου, ο ασθενής έχει ελλιπή γεύση στα πρόσθια 2/3 της γλώσσας, μείωση έκκρισης σάλιου και δακρύων, καθώς και ακουστικές διαταραχές.

Πρόγνωση

Η πρόγνωση της πάρεσης του προσωπικού νεύρου, εξαρτάται από το είδος της εκφύλισής του και από το σημείο προσβολής του. Καλύτερη πρόγνωση έχουν συνήθως τα νεαρά άτομα. Από τις έρευνες που έγιναν, αλλά και από την εμπειρία, μπορούμε να πούμε, ότι μέσα στις τρείς πρώτες εβδομάδες της βλάβης, αν εμφανισθεί ενεργητική μυϊκή συστολή στους μύες της πάσχουσας πλευράς, η αποκατάσταση του νεύρου είναι σχεδόν βέβαιη.

Αντίθετα, αν μέσα στον πρώτο μήνα δεν υπάρξει μυϊκή σύσπαση, έστω και σε μορφή «φτερουγίσματος», οι ελπίδες για γρήγορη αποκατάσταση μειώνονται. Σε ατελή αποκατάσταση, υπάρχει μόνιμη ασυμμετρία των πλευρών του προσώπου.

Αξιολόγηση

Η λεπτομερής ιατρική εξέταση για την ακριβή διαπίστωση της κατάστασης του ασθενή είναι ασφαλώς αρμοδιότητα του θεράποντα νευρολόγου ή νευροχειρουργού. Ωστόσο, ένας εμπεριστατωμένος φυσιοθεραπευτικός έλεγχος, με σκοπό την επιλογή του κατάλληλου θεραπευτικού σχήματος, περιλαμβάνει:

α) Λήψη ιστορικού

β) Έλεγχο του δέρματος (χρώμα, θερμοκρασία κλπ)

γ) Έλεγχο της αισθητικότητας (αφή, πόνος)

δ) Έλεγχο της μυϊκής ατροφίας (γίνεται σύγκριση του μυϊκού όγκου της πάσχουσας με την υγιή πλευρά)

ε) Ηλεκτρικό έλεγχο (ηλεκτροδιαγνωστική), με στόχο να προσδιοριστεί η κατάλληλη θεραπεία με το ηλεκτρικό ρεύμα και από τον θεράποντα νευρολόγο, μέσω της ηλεκτρονευρομυογραφίας.

ζ) Έλεγχος μυϊκής ισχύος, όπου ελέγχεται η ενεργητική κίνηση των μυών, με απλές εντολές, όπως: «κλείσε τα μάτια», «σήκωσε τα φρύδια», «κάνε ρυτίδες στο μέτωπο», «δείξε τα δόντια», «φούσκωσε τα μάγουλα», «άνοιξε διάπλατα το στόμα» κ.λπ

Φυσικοθεραπευτική αποκατάσταση

Η θεραπεία της πάρεσης του προσωπικού νεύρου, μπορεί να είναι συντηρητική ή χειρουργική. Η συντηρητική αφορά στη φαρμακευτική αγωγή και τη φυσικοθεραπεία και η χειρουργική έχει ως στόχο, την αποσυμπίεση του νεύρου. Στη φυσικοθεραπευτική αντιμετώπιση, η εφαρμογή των ενδεδειγμένων μέσων καθορίζεται από το στάδιο της νόσου και από τα συνοδά συμπτώματα που παρουσιάζει ο ασθενής. Σε μία φλεγμονή, θα πρέπει οπωσδήποτε να προηγείται η αναλγητική και αντιφλεγμονώδης φυσικοθεραπεία, μέχρι την υποχώρηση των συμπτωμάτων αυτών και μετά να γίνει η διεγερτική θεραπεία.

Οξύ στάδιο

Ακολουθείται συντηρητική αγωγή με αναλγητικά και αντιφλεγμονώδη φάρμακα που χορηγούνται από τον θεράποντα ιατρό. Στο στάδιο αυτό, τα ενδεδειγμένα φυσικοθεραπευτικά μέσα πρέπει να έχουν κι αυτά τον ίδιο στόχο. Προσοχή απαιτείται στις περιπτώσεις που απουσιάζει το αντανακλαστικό της σύγκλισης του βλέφαρου, καθώς ο ασθενής θα πρέπει να φορά γυαλιά ηλίου και να μην εκτίθεται στο έντονο φώς, σε αέρα και σκόνη, γιατί υπάρχει κίνδυνος τραυματισμού ή φλεγμονής του οφθαλμού. Τα φυσικοθεραπευτικά μέσα που μπορούμε να εφαρμόσουμε σε αυτό το στάδιο είναι:

α) Ιοντοφόρεση

Είναι η μεταφορά φαρμακευτικών ιόντων με τη βοήθεια συνεχούς ηλεκτρικού ρεύματος, όπως με τη μορφή του σταθερού γαλβανισμού ή των διαδυναμικών ρευμάτων. Οι στόχοι της ιοντοφόρεσης είναι καλύτερη αιμάτωση, απορρόφηση οιδήματος, αναλγησία, διείσδυση των φαρμακευτικών ιόντων και αντιφλεγμονώδη δράση.

β) Laser Hilterapia

Η θεραπεία με τον πρωτοποριακό παλμό Hilt (υψηλή ισχύς, σύντομη διάρκεια και συχνότητα επανάληψης των παλμών, μακρύ διάλειμμα μεταξύ του ενός παλμού και του επόμενου), επιτρέπει τη διοχέτευση των κατάλληλων ενεργειακών δόσεων στους ιστούς, ενώ σέβεται επαρκώς το χρόνο θερμικής χαλάρωσής τους. Το Laser Hilterapia είναι σε θέση να εξασφαλίσει, από την πρώτη συνεδρία αλλά και μακροπρόθεσμα, αποτελεσματική βιοδιεγερτική, αντιφλεγμονώδη και αναλγητική δράση, ακόμα και σε βάθος, με εξαιρετικά αποτελέσματα επίσης, όσον αφορά στην ανάπλαση των ιστών.

Υποξύ και χρόνιο στάδιο

Οι στόχοι της φυσικοθεραπείας σε αυτά τα στάδια είναι:

Η καλύτερη αιμάτωση και διατήρηση της τροφικής των ιστών
Η διέγερση των παρετικών μυών, ώστε να δίδεται το επαρκές ερέθισμα
Η ενδυνάμωση των παρετικών μυών (όταν υπάρχει ενεργητική κίνηση)
Η διατήρηση της ελαστικότητας των μυών της υγιούς πλευράς και η πρόληψη των συρρικνώσεων

Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων μπορούμε να εφαρμόσουμε:

α) Τη μέθοδο Laser Hilterapia, που έχουμε εφαρμόσει και στο οξύ στάδιο, εκμεταλλευόμενοι έτσι τη βιοδιεγερτική δράση του παλμού Hilt για τα βελονιστικά σημεία του δέρματος και του νευρικού στελέχους του νεύρου.

β) Διαθερμία βραχέων κυμάτων, η οποία προηγείται της κινησιοθεραπείας, με στόχο την προθέρμανση εις βάθος των παρετικών μυών, για τη διευκόλυνσή τους στην κίνηση.

γ) Παλμικά ρεύματα με biofeedback για τη διευκόλυνση των συσπάσεων των παρετικών μυών. Εδώ μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη μορφή τριγωνικού ή τετραγωνικού παλμού, ενώ ο χρόνος δράσης και παύσης του παλμού, ορίζεται σύμφωνα με το βαθμό της βλάβης. Η τεχνική που χρησιμοποιούμε είναι αυτή του μονοπολικού ερεθισμού, με ενεργό ηλεκτρόδιο το στειλεό. Η διέγερση γίνεται στα ερεθιστικά σημεία των παρετικών μυών, ενώ αποφεύγεται η διέγερση του νευρικού στελέχους.

δ) Διασταυρούμενα ρεύματα επαλληλίας με στόχο την αναλγησία και τη διέγερση των παρετικών μυών. Χρησιμοποιούνται συνήθως ειδικά ηλεκτρόδια διπολικής ή τετραπολικής συνδεσμολογίας, που εφαρμόζουμε πάνω στους παρετικούς μύες ή στο νευρικό στέλεχος. Το αποτέλεσμά των ρευμάτων εξαρτάται από τη συχνότητα και την τεχνική της εφαρμογής.

ε) Οι χειρομαλάξεις περιλαμβάνουν την επιφανειακή και βαθιά αμφίπλευρη θωπεία, ζυμώματα στην πάσχουσα πλευρά, αμφίπλευρες ανατρίψεις και μάλαξη υποδόριου ιστού. Οι θωπείες ενισχύουν την αιμάτωση και καλύτερη τροφική της πάσχουσας πλευράς, ενώ δρούν στη λύση του μυϊκού σπασμού και στην πρόληψη συρρίκνωσης της υγιούς πλευράς. Τα ζυμώματα επενεργούν στη διέγερση των παρετικών μυών και στη διατήρηση του μυϊκού τόνου, ενώ οι ανατρίψεις στη διέγερση των βαθύτερων μυών του προσώπου. Η μάλαξη υποδόριου ιστού έχει αντανακλαστική δράση στις αισθητήριες απολήξεις που βρίσκονται σε ζώνες του παρετικού μέλους και προκαλεί έτσι διέγερση των αντίστοιχων νευρικών ινών, με αποτέλεσμα την αύξηση της αιμάτωσης όλης της πάσχουσας πλευράς.

στ) Κινησιοθεραπεία γίνεται από τη στιγμή που ο ασθενής εκτελεί κάποια ενεργητική κίνηση και καθίσταται ως το πρωτεύον φυσικοθεραπευτικό μέσο. Το πρόγραμμα της κινησιοθεραπείας θα πρέπει να επαναλαμβάνεται από τον ασθενή και στο σπίτι, για να δίνονται αφενός, περισσότερα ερεθίσματα στους παρετικούς μύες και αφετέρου, να αποφεύγονται οι συρρικνώσεις των υγιών μυών. Οι ασκήσεις πραγματοποιούνται αρχικά, παθητικά από τον φυσικοθεραπευτή, ζητώντας ωστόσο από τον ασθενή να συμμετάσχει ενεργητικά και να διατηρήσει την τελική θέση της κίνησης. Όταν έχει ανακτηθεί επαρκώς η ενεργητική κίνηση, τότε ο φυσικοθεραπευτής προβάλλει αντίσταση στην κίνηση του ασθενή, με σκοπό την ενδυνάμωση των μυών και την καλύτερη κίνησή τους.

Οι ασκήσεις, δίνονται με διάφορα παραγγέλματα από τον φυσικοθεραπευτή για την ενεργοποίηση από τον ασθενή, των μυών εκείνων του προσώπου, που νευρώνονται από τους κλάδους του προσωπικού νεύρου. Για παράδειγμα, στην περίπτωση των σφιγκτήρων του στόματος, ο φυσικοθεραπευτής ζητά από τον ασθενή να συσπάσει τα χείλη του, (όπως σε σφύριγμα) και παθητικά, διευκολύνει την κίνηση αυτή. Έπειτα ζητά από τον ασθενή να διατηρήσει τη σύσπαση αυτή με την ενεργοποίηση των αντίστοιχων μυών.

Είναι σημαντικό να επισημάνουμε, πως στην κινησιοθεραπεία θα πρέπει να γίνονται διατάσεις των ανταγωνιστών μυών της υγιούς πλευράς, προς αποφυγήν συρρικνώσεων. Επίσης οι θωπείες αμφοτερόπλευρα στη μάλαξη, θα πρέπει να γίνονται πριν, ενδιάμεσα και στο τέλος των ασκήσεων για τη διατήρηση του μυϊκού τόνου και της καλής αιμάτωσης όλου του προσώπου.

ζ) Μέθοδος PNF – Νευρομυϊκή Διευκόλυνση

Είναι μια μέθοδος θεραπείας που ξεκίνησε από τους Dr. Herman Kabat και Margaret Knott γύρω στα 1940. Σήμερα είναι πολύ διαδεδομένη στην Ευρώπη και στις Η.Π.Α και αποτελεί μια τεχνική θετικής θεραπευτικής προσέγγισης με σκοπό να διευκολύνει τους ασθενείς να επιτύχουν το υψηλότερο επίπεδο λειτουργικότητας.

Η μέθοδος χρησιμοποιεί διαγώνιες κινήσεις, τις οποίες ο εγκέφαλος από τη φύση του, αναγνωρίζει και οργανώνει ευκολότερα, µε σκοπό να διευκολύνει και να επανεκπαιδεύσει έτσι τα κινητικά πρότυπα έχουν χαθεί ή είναι ελλιπή, μετά από τη βλάβη ενός νεύρου. Οι λαβές που χρησιμοποιούνται ερεθίζουν τους δερματικούς υποδοχείς και παρέχουν πληροφορίες στον ασθενή για τη σωστή κατεύθυνση της κίνησης. Πολλές φορές οι ασκήσεις χρησιμοποιούνται για να προκαλέσουν αντανάκλαση ενέργειας από ισχυρότερες μυϊκές ομάδες σε ασθενέστερες. Επίσης, ο αισθητικός ερεθισµός, η διάταση, η επαφή, η πίεση, η αντίσταση και τα οπτικο-ακουστικά ερεθίσματα είναι πολύ σημαντικά και χρησιμοποιούνται στη μέθοδο για τη διευκόλυνση της κίνησης. Η μέθοδος PNF χρησιμοποιείται για την αποκατάσταση των παθήσεων και κακώσεων τόσο του νευρικού όσο και του μυοσκελετικού συστήματος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Gillert Otto, ELEKTROTHERAPIE, Pflaum Verlag, Munchen 1983
Janzen R.W.C & Liebenstund I.: NEUROLOGIE, Band 9, Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1988
Keith L. Moore.: CLINICAL ORIENTED ANATOMY, Third Edition, William &Wilkins 1992
Kenneth W. Lindsay, Ian Bone: NEYROLOGY AND NEYROSURGERY ILLUSTRADED, Third Edition, Churchill Livingstone, 1997
Scade J.: THE PERIPHERAL NERVUS SYSTEM, Amsterdam, Elsevier 1966
Thomson A., SkinnerA., Piercy J.: TIDY’S PHYSIOTHERAPY, Twelfth Edition, 1991
Αποστολάκης Μ.: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, Θεσ/νίκη 1970
Κοτζαηλίας Δ.: ΤΕΧΝΙΚΗ ΜΑΛΑΞΗΣ ΥΠΟΔΟΡΙΟΥ ΣΥΝΔΕΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ Τ.Ε.Ι.Θ Θεσ/νίκη 1985
Λογοθέτης Ι., Μυλωνά Ι.: ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΑ, Τρίτη Έκδοση, Θεσ/νίκη 1996
Μπάκας Ελευθέριος.: ΦΥΣΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ, Α’ τόμος, Αθήνα 1987
Παπαδοπούλου – Ιωάννου Σ.: ΝΕΥΡΟΜΥΙΚΕΣ ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΣΕΙΣ (P.N.F) Θεσ/νίκη 1990
Στάθη Αναστασιάδη.: Η μέθοδος P.N.F, Μετάφραση από το βιβλίο των Adler S.S., Beckers D., Buch M., Εκδόσεις Σιώκη, Θεσ/νίκη 1997
Φραγκοράπτης Ε.: ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΗΛΕΚΤΡΟΘΕΡΑΠΕΙΑ, Θεσ/νίκη 1994
Χατζημπούγιας Ι.: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΝΑΤΟΜΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, Θεσ/νίκη 2000